Artisti kosovarë me famë botërore Petrit Halilaj ka mbërthyer qiellin e New Yorkut me ekspozitën e tij “Abetare” në Muzeun Metropolitan të Artit në New York, një nga muzetë më prestigjioz në botë.

Halilaj për këtë ekspozite iu rikthye shkollave në gjithë Ballkanin, por edhe në vendlindjen e tij në Runik e bashkë me rikthimin fizik të tij, për artistin që tani jeton në Berlin, ai u rikthye edhe në kujtesë, në fëmijërinë e tij.

Të gjithë ato që fëmijët kishin vizatuar në bankat dhe muret e shkollës, u bënë objekt i kësaj ekspozite, për të shfaqur padyshim edhe ndjesin politike dhe gjeografike dhe nëpër cka ai dhe bashkëmoshatarët e tij kaluan në Kosovë vecmas, por edhe në Ballkan.

Përmes këtyre kujtimeve, Petriti aq bukur dhe aq me art tregon edhe historinë e Kosovës.
Radio Plus ka përkthyer intervistën e tij për prestigjiozen Nytimes, të realizuar nga Jason Farago.

Intervista e plotë:

Kur artisti kosovar Petrit Halilaj mori një ftesë për projektin e tij më të madh ndonjëherë në Shtetet e Bashkuara, ai e dinte se ku të shkonte: të kthehej në shkollë.
Për "Abetare", instalacioni i tij skulpturor rezervë, i zgjuar, absolutisht i lezetshëm në çatinë e Muzeut Metropolitan të Artit, Halilaj, i cili është 38 vjeç, udhëtoi nëpër shkollat ​​fillore në të gjithë Evropën juglindore, duke dokumentuar shkarravina që brezat e nxënësve lanë në tavolinat e tyre dhe muret. (Titulli i projektit i referohet librit ABC në gjuhën shqipe, nga i cili Halilaj mësoi alfabetin.) Ato vizatime të fëmijëve nga Ballkani formuan shabllonet për skulpturat e shkëlqyera, ndonjëherë të çuditshme prej bronzi dhe çeliku që tani zbukurojnë horizontin e Nju Jorkut – ato të mëdha , por edhe lule, zogj dhe mbishkrime që strehohen në topiarë, dhe fshihen pas koktej barit.

Halilaj ka lindur në vitin 1986 në Kosterrc, një fshat i vogël jashtë qytetit të Runikut. Ditët e tij të shkollës u zhvilluan në mes të luftimeve më të tmerrshme në Evropë. Forcat serbe dogjën shtëpinë e familjes Halilaj në vitin 1999, në kulmin e luftës në Kosovë, një nga kapitujt më brutal të një makthi dhjetëvjeçar të konflikteve etnike dhe fetare në Ballkan. Familja iku në Shqipëri, ku psikologët në një kamp refugjatësh e inkurajuan djalin të vizatonte. Gazetarët e luftës në atë kohë shënuan një kronikë të një fëmije dyshe, duke vizatuar pula dhe pallonj me të dyja duart.

Halilaj tani jeton në Berlin, por si në art ashtu edhe në jetë ai mbetet thellësisht i angazhuar me Kosovën, e cila u bë e pavarur në vitin 2008 dhe ku Halilaj po këshillon ministrinë e kulturës për krijimin e një muzeu të artit bashkëkohor. (Ai figuron mes një brezi emocionues artistësh nga vendi më i ri i Evropës, duke përfshirë Flaka Halitin, Alban Mujën dhe Doruntina Kastratin, e fundit prej të cilëve sapo fitoi një çmim në Bienalen e Venecias.) Dhe për një dekadë tani jam mahnitur nga Arti i Halilajt, i cili rrotullohet rreth çështjeve të kombësisë, familjes dhe seksualitetit përmes një regjistri të dendur simbolesh – veçanërisht zogjve, krahët dhe kthetrat e të cilëve shfaqen kudo, nga sipërfaqja e antikiteteve ballkanike deri te trupi i një Boeing 737.

Në dy biseda, të përmbledhura dhe të redaktuara, unë dhe ai folëm për traumën e shpërnguljes, magjinë e fluturimit dhe gjuhën universale të shkarravitjeve të nxënësve. Ndërsa ishim në çatinë e Met një mëngjes, ai tregoi skulpturën e tij të vogël të një pëllumbi, lart në qiell. Një pëllumb - një njujorkez i vërtetë - kishte prekur zogun prej bronzi të Halilajt dhe po miqësohej me homologun e tij ballkanik.

Projekti që keni bërë për çatinë e Met vazhdon ai që filloi më shumë se një dekadë më parë, kur ju u kthyet në shkollën fillore në Kosovë. Si ishte, duke u kthyer në fshat që ju desh të ikje si fëmijë?

Në vitin 2010 u ktheva në Runik për pushime. Shkolla ime e vjetër – e cila në fakt i kishte mbijetuar luftës – po shkatërrohej për të ndërtuar një të re. Ushtria Serbe kishte djegur 99 për qind të qytetit, kjo ishte një nga ndërtesat e pakta që kishin mbetur, dhe prapëseprapë do të zëvendësohej me ndërtime të reja, të lira! Dhe ndërsa unë isha në shkollë të gjithë këta fëmijë u shfaqën. Disa ishin adoleshentë, por të tjerët ishin shumë të vegjël. Një turmë klasike e fëmijëve të këqij në qytet të vogël. Unë i doja ata.
Disa prej tyre më njihnin, se jam artist dhe më thanë: “Duhet të hysh brenda.” Hymë dhe fillova xhirimet. Ata filluan të bëjnë gjithçka që ju nuk duhet të bëni në një shkollë - thjesht argëtim jashtë kontrollit.

Këta fëmijë do të kishin lindur pas vitit 2000, pas luftës.

Pikërisht. Filluan të pikturonin sipër fotot e heronjve dhe poetëve kombëtarë, gjë që sinqerisht nuk do të kisha pasur kurrë guximin kur isha fëmijë.
Pastaj njëri nga fëmijët më çoi në një klasë. Dhe pastaj shoh grumbullin e këtyre tavolinave të gjelbërta të shkollave atje që para luftës. Tavolinat ishin më të vjetra se unë. Dhe ky fëmijë më thotë: “Eja të shikosh vizatimet”, sepse aty ka gjithçka. Këto tavolina përmbajnë 40 vjet sekrete të pavetëdijshme dhe të çmendura. Është ky aspekti enciklopedik, këto shtresa brezash. Por ju gjithashtu shihni se sa lokale dhe globale janë këto gjëra, dhe gjithashtu sa qesharake.
Isha shumë i prekur nga gjuha e vizatimit dhe në një moment pashë një humbje tjetër - këtë herë jo nga lufta, por nga çmenduria e pasluftës, duke kërkuar gjithçka të re. E pyeta drejtorin nëse mund të shpëtoja të paktën një klasë me tavolina. Ai tha: "Po, nëse financoni tavolina të reja." Ne bëmë një marrëveshje. Shpresoj që ai i përdori paratë për t'i blerë ato vërtet…

Ju ekspozuat tavolinat nga vendlindja juaj në një shfaqje në Këln në vitin 2015. Pse shkuat më tej, në të gjithë Ballkanin, për projektin Met?

Ishte një udhëtim personal. Fillova tre vjet më parë, duke shkuar në Kukës, në Shqipëri, ku isha refugjat. Më pas në Rozhajë, në Mal të Zi, ku kemi shkuar me pushime para luftës. Qytete shumë, shumë, shumë të vogla. Unë në fakt shkova në të gjitha vendet e ish-Jugosllavisë, përveç Serbisë, ku kisha miq që më dërgonin imazhe.

Ajo që më habiti, teksa shkoja në shkolla, ishte të ndihesha kaq i lidhur kudo. Për mua, këto vizatime janë një gjuhë që sapo e marr. Kisha ekspertë në arsim, ose nga muzetë, apo edhe artistë vendas, që më shoqëronin kudo. Sepse përndryshe është e vështirë të bindësh një mbikëqyrës shkolle se nuk je maniak. "A mund të hyj në klasat tuaja për të parë vizatimet e fëmijëve?" [Qesh] Duhet të gjesh vërtet kohë dhe të ndërtosh besim.

Disa skulptura në çatinë Met i referohen qartë Ballkanit. Është një me shkronjat "KFOR", një referencë për forcën paqeruajtëse të NATO-s në Kosovë. Por ka edhe zogj dhe yje, dhe Lionel Messi, dhe logon e Chanel, dhe më pas të njëjtat vizatime të këqija të pjesëve të trupit që mund të gjeni në një tavolinë shkolle në Amerikë.

Është një mënyrë vërtet qesharake për të parë historinë, përmes gjithë këtyre vizatimeve politikisht jokorrekte. Por më pëlqen çuditshmëria në to, këto sekrete. Janë kode. Ju mund të shihni simbolin e euros duke e dëmtuar Jugosllavinë…

Një shaka e vogël e çuditshme që kam kapur këtu në çati është skulptura që shkruan "IDGAF" - që do të thotë "Unë nuk jap një [shpjegim]", por është gjithashtu një këngë, Dua Lipa.

Është një lloj nderimi për të, por është gjithashtu një festë e vogël e mundësive të reja. Si në Kosovë, ashtu edhe në rajon, ka një shans që gjeneratat e reja të vënë në dyshim të gjitha këto narrativa statike historike, nacionaliste që janë kaq të vështira për t'u lëvizur.

Më tregoni pse zogjtë kanë një vend kaq të dukshëm në punën tuaj. Për shfaqjen tuaj në Muzeun e Ri 2017-18, ju përktheni antikitete nga vendlindja juaj, shumë prej të cilave tani në muzetë në Serbi, në figura zogjsh me kthetra me gishta. Kishte kthetra gjigante zogjsh prej bronzi në shfaqjen tuaj në Madrid dhe një interpretues i veshur si një korb i bardhë.

Zogjtë dhe pulat më kthejnë gjithmonë në librin ABC shqip, Abetare. Në mësimin për shkronjën P është një djalë me emrin Petrit. “Pulat e Petritit”. Petriti dhe pulat. Pra, imagjinoni, kur jeni i vogël, dhe njerëzit ju pyesin: "Si e keni emrin?" Unë thosha “Petrit” dhe ata thoshin: “Ah, Petriti me pulat!” Nuk e kuptova për vite me radhë. Pse jam Petriti me pulat?! E dija që kishim pula në kopshtin tonë…

Më vonë, kuptova se të gjithë këta të rritur kaluan këtë Abetare dhe mësuan këtë mësim.
Politika gjuhësore ishte një pikë e tillë ndezjeje në luftërat e viteve 1990.
Nxënësit u lejuan të mësonin në gjuhën shqipe deri në vitin 1989, me përfundimin e autonomisë. Pas kësaj është kjo histori e klasave të fshehura, universiteteve të fshehura. Shkolla u bë një vend diskutimi, ku mund të shihnim se çfarë do të ndodhte. Abetaren time e dogjën kur dogjën shtëpinë në ’99.

Në shfaqjet para kësaj ju keni inkorporuar vizatimet tuaja të fëmijërisë me zogj, si dhe lule. A ka diçka që i lidh ato ri-vendosje të vizatimeve tuaja si refugjate me shkarravina që gjetët për projektin Met?

Të vësh në pikëpyetje moshën madhore, ose të vësh në dyshim kanunet e vendosura duke u kthyer në një pjesë të fëmijërisë, është mënyra për të kuptuar botën rreth meje që më tremb më së paku. Duke kaluar nëpër shkolla dhe tavolina, kishte një mënyrë për të ndërtuar një kundërnarrativë: një rrjet simbolesh, alfabetesh dhe vizatimesh që vijnë në Muzeun Metropolitan dhe formojnë një lloj peizazhi të përbashkët.

Dy vite më parë keni bërë një projekt të mrekullueshëm në çatinë e Hotel Grand në Prishtinë, kryeqytetin e Kosovës. Dikur ishte një hotel me pesë yje; dhe me rënien gjatë viteve të luftës, yjet në shenjën e çatisë së saj u rrëzuan një nga një. Restaurove yjet, shtove dhjetëra të rinj dhe e zëvendësove tabelën “Grand Hotel” me një frazë të një fëmije kosovar: “Kur dielli largohet, ne pikturojmë qiellin”.

Kjo është një vepër që përfundova duke ia dhuruar qytetit, qytetarëve të Prishtinës. Po flasim, fjalë për fjalë, për hotelin ku Tito po vinte të flinte. Ju ende mund ta ndjeni këtë magjepsje që ishte dikur atje. Presidenti i atëhershëm i Kosovës i tha gazetarit tonë: “Nuk mendoj se është hoteli më i keq në botë, por kjo është për shkak se bota është shumë e madhe”.
Dhe unë kisha këtë ide që të kthehesha në Kosovë dhe ta ndezja përsëri. Bërja e diçkaje të kalbur në një hotel me 28 yje. Poetikisht, ju mund të ëndërroni për diçka më të madhe se hotelet në Dubai, e dini?
Por për mua yjet kundër qiellit blu të Prishtinës ishin edhe yjet e flamurit të Bashkimit Evropian. Instalimi ka të bëjë po aq me njohjen ende jo të plotë të Kosovës si një shtet i pavarur evropian.
Bëhej fjalë për sjelljen e një gjuhe tjetër që vështirë se e shohim në hapësira publike. Dhe gjithashtu për të parë skulpturisht një ideologji të rënë në këta yje të rënë. Në kohën e Jugosllavisë, kishte një brez të tërë njerëzish që ishin aq krenarë për këtë hotel dhe nuk kishin para për të hyrë.

Ju keni këto dy projekte në çati, në Prishtinë dhe në Nju Jork, të dyja të rrënjosura në zërat e fëmijëve. Dhe ajo që më intereson më shumë është se si zërat e këtyre fëmijëve, edhe pse çimentojnë një pretendim për pavarësinë e Kosovës, i shpëtojnë edhe kurtheve nacionaliste të aq shumë advokimit artistik.

Në Met ka një ekuilibër. Ndoshta ka disa simbole nacionaliste. Por atëherë ju keni një zemër të madhe. Ju keni shkruar “Michael Jackson” në muret në Shqipëri. Keni axhenda në grup, por edhe gjëra personale. U ndjeva si një arkeolog, duke zbuluar sesi njerëzit janë shumë më të ndërlidhur, më globalë, më njerëzorë sesa politika kombëtare që dominojnë këtë zonë të Evropës. Dhe për mua, ky është vërtet një lajm i mirë.